دوره مقدماتی جریان‌شناسی دینی

1. امروزه با گسترش ابزار اطلاع‌رسانی، ما با اندیشه‌ها، جریان‌ها و گفتمان‌های متعدّدی در جامعه‌ی اسلامی و ایرانی خود مواجه شده‌ایم که هر کدام در رابطه با وضعیتِ دینداری در دنیای مدرن، راهکارهایی را ارائه می‌دهند. از زمانی که یک «همگرایی رسانه‌ای» (Media convergence) بین اینترنت و تلویزیون و رسانه‌های دیجیتالی ایجاد شده است ما با این ترویج مواجه هستیم.
2. این جریان‌ها و گفتمان‌های متفاوت هر کدام در رابطه‌ی با وضعیت دینداری در دنیای مدرن راهکارهایی را ارائه می‌دهند. برخی اساساً دینداری تعبدی در دوران مدرن و پست مدرن را مُحال و تنها توصیه به یک معنویت حداقلی و رعایت پاره‌ای اخلاقیات داشته و تنها این میزان از دینداری سنّتی را شدنی می‌دانند. این جماعت دین را کاملاً بر اساس دستاوردهای بشری و مدرن تفسیر می‌کنند.برخی دیگر توصیه به ترک همه‌ی ابعاد زندگی مدرن دارند و تحت عنوان زندگی سنّتی، دینداری سنتی و روش سنّت‌گرایی راهکارهایی ارائه می‌دهند. برخی دیگر می‌گویند اساس پیشرفت و تکنولوژی‌های غربی با دین نمی‌سازد و ما باید از مقوله‌ی اضطرار آنان را بپذیریم. گروهی دیگر سخن از گزینش تجدّد و اصلاح و احیاء سنّت دارند. و نظرات دیگری که در این مورد مطرح است.
3. روش و سیر بحث در این جلسات: قصد ما پرداختن به فرقه‌ها و دین پژوهی نیست. ما تنها با جریانات، اندیشه‌ها و گفتمان‌هایی در اطراف دین کار داریم که در فضای تقابل یا تعامل سنّت و تجدّد تنفس می‌کنند و راهکار ارائه می‌دهند. همچنین سیر بحث در این کتاب تاریخی است. از پیدایش مدرنیته و تجدّد در مغرب زمین تا ورود آن به ایران و پیدایش اندیشه‌ها و جریانات فکری معاصر.
4. اهمیت پرداختن به جریان شناسی و اندیشه‌ها: تمیز اندیشه ها و جریان های صواب از ناصواب / نزدیک‌تر کردن جریانات و اندیشه ها تا حد امکان به یکدیگر با توصیف دقیق از آنان و ایجاد فضایی برای گفتگو نه اختلاف افکنی / بهره گیری جریانات از نقاط قوت یکدیگر و پوشاندن نقاط ضعف / مشخص کردن نسبت جریان ها ، اندیشه ها و گفتمان ها با گفتمان انقلاب اسلامی/ مهندسیِ فرهنگی جامعه/ تهیّه یک اطلس جامع/ و...
5. در این جلسه تعاریفی برای جریان و جریان شناسی ذکر شده است. همچنین تفاوت جریان و اندیشه توضیح داده شده است.
6. رابطه سنت و تجدد (دین داری در دنیای مدرن) : رابطهٔ سنّت و تجدّد از مباحثی است که پرداختن به آن تقریباً در همه‌ی حوزه‌های معرفتی انسان عصر جدید و نیز در شیوه‌ی مواجهه‌ی فرهنگ و تمدن غرب با فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر، گریز ناپذیر است. از دغدغه‌های جدّی اندیشمندان جهان اسلام در طول دو قرن اخیر، برقراری نسبت سنّت و تجدّد بوده است. برای نمونه اساس اندیشه آیت الله مطهری رضوان الله علیه نیز پاسخی به این نسبت است.

1. تقسیم بندی جریان های عربی در قبال تجدد

تقسیم بندی اول: 1.عده‌ای طرفدار موضع سلبی (لا) شدند. سلبی همان جریان‌های سنتی محض و نیز سلفی و تکفیری‌ها هستند که غرب آنان را بنیادگرا نام می‌نهد. 2.عده‌ای دیگر طرفدار موضع ایجابی (نعم) شدند. ایجابی همان جریان‌های طرفدار غرب یعنی لیبرال‌ها، سکولارها و... هستند که در پی مدرن‌سازی جوامع مسلمین بودند.3. دسته سوم طرف‌دار موضع میانی شدند که مدرنیته را از برخی جهات نفی و از جهاتی دیگر می‌پذیرد (لا و نعم) . موضع میانی همان جریان اصلاح است که با رهبری سید جمال‌الدین اسدآبادی آغاز به کار کرد که این جریان مهم‌ترین جریانی بود که در مقابل غرب واکنش نشان داد اما در ادامه به دو جریان سلفی، توسط رشید رضا و یک جریان سکولار تحویل رفت.

تقسیم‌بندی دوم: 1. مدافعان مدرنیته و غرب‌گرایی. که خود به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. الف: تقلید بی‌چون‌وچرا از غرب و پذیرش کامل مدرنیته به‌جای سنت. یعنی همین سکولارها و لیبرال‌ها ...  ب: تقلید از غرب و اولویت دادنِ مدرنیته بر سنت اما با درنظرگرفتن فرهنگ بومی جامعه اسلامی تا پروژه مدرنیته با کمترین آسیب احتمالی اجرا شود.

2. مخالفان مدرنیته . جریان‌های سنتی هستند غالباً و از درون آن‌ها برخی جریان‌های رادیکال و جهادی – سلفی تولید شده است.
3. نظریه اقتباس . که خود به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. الف: گروهی که از دغدغه‌های دینی عمیقی برخوردار نیستند دین را قادر به حل مشکلات جامعه دینی نمی‌دانند و بالاتر از آن در مواجهه با موارد تعارض مدرنیته با دین، حاضرند به نفع مدرنیته از مواضع دینی خود عقب‌نشینی کنند. ب: گروه دوم که دین را حداکثری و کارآمد دانسته و از طرفی مدرنیته را کاملاً رد نمی‌کنند اما گاهی به نفع مدرنیته در موارد تعارض فتوا می‌دهند یعنی تو گویی حساب بخش ثابت و متغیر سنت را از همدیگر جدا می‌کنند.

تقسیم‌بندی سوم:  1. گروهی گذشته تاریخی خود (سنت) را می‌خواند (بازخوانی) می‌کند تا آن را نفی کند = روشنفکران - روشنفکران سکولار.2. گروهی دیگر گذشته تاریخی خود (سنت) را می‌خواند (بازخوانی) می‌کند تا ریشه‌های تجدد را در آن بیابد. جریان اصلاح (هدف جریان اصلاح: سازگار کردن بخشی از سنت و تجدد - خواندن گذشته به‌منظور گفتگو با غرب (تجدد)).

3. گروهی، گذشته تاریخی خود (سنت) را می‌خواند (بازخوانی) می‌کند تا بدون هیچ‌گونه تطبیقی بر غرب، غرب را نفی کند. (جریان‌های سلفی و سنتی).

2. سلف: مراد این گروه [گروه مصلحان] از سلف، نه بازگشت به مواضع و کارهای صحابه و تابعین و تابعین تابعین است [چنانچه جریان‌های سلفی – تکفیری قائل هستند]، بلکه بازگشت به اصول و فرامین اسلام که در کتاب و سنت آمده و درعین‌حال توجه به شرایط زمان و مکان و استفاده از عقلانیت است.
3. ویژگی‌ها و اهداف جریان اصلاح : اتحاد و وحدت اسلامی علیه استعمار – پرهیز از فرقه گرایی – مقابله با خرافات – بازگشت به اسلام – عقل گرایی و...
4. در این جلسه در مورد دو تن از پیشگامان جریان اصلاح یعنی سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده سخن گفته شده است و همچنین رشید رضا که این جریان را تا حدودی منحرف ساخته است.